04 Փետրվարի 2019 - 15:37

Armenia.Az-ի բացառիկ հարցազրույցը՝ հայտնի ռուսաստանցի պատմաբան, քաղաքական վերլուծաբան Օլեգ Կուզնեցովի հետ։

— Օլեգ Յուրևիչ, ինչպե՞ս եք գնահատում Բաքվի և Երևանի միջև ընթացիկ բանակցային գործընթացը։

— Որպես դանդաղընթաց։ Անշուշտ երկու երկրների դիվանագետները այդ հարցի կապակցությամբ հասարակությանը ցուցադրում են ոգևորություն, բայց չէ որ մենք պետք է հասկանանք, որ ամենաբարդ իրավիճակում խանդավառություն ճառագայթելը՝ ցանկացած դիվանագետի պրոֆեսիոնալ պարտավորությունն է։ Առայժմ այդ գործում իրական առաջընթաց չեմ տեսնում, սակայն դա չի նշանակում, որ այն բացակայում է։ Ես արդեն բազմիցս ասել եմ այն մասին, որ Բաքվում բանակցային գործընթացի իրական վիճակի մասին գիտեն ընդամենը երկու մարդ՝ նախագանը և արտաքին գործերի նախարարը և ուրիշ ոչ ոք։ Տվյալ փաստը նշանակում է միայն այն, որ այդ հարցի գնահատման դեպքում հարկավոր է կողմնորոշվել Ադրբեջանի ԱԳՆ-ի պաշտոնական հայտարարությունների համատեքստով, քանզի այս դեպքում դրանք հանդիսանում են բոլոր առկա տեղեկատվություններից առավել ադեկվատ աղբյուրներ։ Եթե հավատալ վերջին կես տարվա ընթացքում արված բոլոր այդ հայտարարություններին, ապա դրանք բոլորը պարունակում են՝ Լեռնային Ղարաբաղի բանակցային գործընթացում առաջընթացի մասին ակնարկներ։ Քանզի միևնույն է տեղեկատվության առավել օբյեկտիվ աղբյուրներ չկան, ապա կամա, թե ակամա ստիպված ենք գնահատումներում կողմնորոշվեն դրանցով, իսկ այդ բոլոր հայտարարությունները այժմ, ինչպես ադրբեջանական, այնպես նաև հայկական կողմից ցուցադրում են զուսպ լավատեսություն։ Իսկ ինձ մնում է միայն ողջյւնել տվյալ փաստը։

— Կարելի է արդյո՞ք խոսել այն մասին, որ «ղարաբաղյան կլանի» անդամ, կամ դրածո չհանդիսացող Փաշինյանը իր նախորդողներից ավելի շատ է տրամադրված ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորմամբ։

— Ես ոչ կանխատես եմ, ոչ էլ էքստրասենս, ես չեմ կարող մտնել Փաշինյանի գլուխը և իմանալ, թե որքան ուժեղ է նա շահագրգռված կարգավորման մեջ։ Դրա կապակցությամբ կարող եմ միայն ասել. Իշխանության գլխին եղած իր նախորդողների համեմատ, նա բանակցություններին մասնակցելու համար ունի առավել քիչ սուբյեկտիվ սահմանափակումներ։ Փաշինյանը Ադրբեջանի տարածքում ռազմական հանցագործություններ չի կատարել, չի սպանել Խոջալուի խաղաղ բնակիչներին, ահաբեկչական գործողություններ չի կազմակերպել։ Հետևաբար բանակցային գործընթացին մասնակցելու համար նա բարոյական և ալ խոչընդոտներ չունի, և Քոչարյանի ու Սարգսյանի համեմատ՝ նա Բաքվի համար հանդիսանում է առավել ձեռնատու քաղաքական գործիչ։ Ուստի ես բանակցություններում հաջողության հույսը առավել շատ կապում եմ Փաշինյանի, քան նախկինում որևէ մեկի հետ։

— Ընդհանուր առմաբ, հակամարտության կարգավորումից հետո հնարավոր է արդյո՞ք Ադրբեջանում և Հայաստանում ադրբեջանցիների և հայերի համատեղ գոյատևումը։

— Կովկասի պատմությունը ցուցադրում է ոչ միայն ադրբեջանցիների և հայերի նույն հողում համատեղ գոյատևման, այլ նաև նրանց փոխադարձ համագործակցության բազմաթիվ օրինակներ։ Օրինակ այդպես է եղել 1853-1856 թթ. ռուս-օսմանյան պատերազմի ժամանակ, երբ Իրավանից հայերը Նախչըվանից կենգեռլինյան հեծյալները՝ գեներալ Վռանգելի հրամանատարությամբ ռուսական զորքերի ջոկատների կազմում միասին պայքարել են Օսմանյան կայսրության զորքերի դեմ։ Մեր օրերում նույնպես Կովկասի սահմաններից դուրս հայերը և ադրբեջանցիները, օրինակ Ռուսաստանում, ինչպես նաև ողջ հետխորհարդային տարածքում համատեղ գոյատևում են առանց որևէ անտագոնիզմի, ճիշտ է և առանց միմյանց նկատմամբ հատուկ համակրանքի։ Այստեղից հետևություն. եթե երկու ժողովուրդների ներկայացուցիչները ի վիճակի են խաղաղ ապրել այլ երկրներում, ապա ինչու՞ նրանք չպետք է այդպես ապրեն նաև Կովկասում։

Ես հիանալի հասկանում եմ, որ հայերի և ադրբեջանցիների խտրարարության արմատները պետք է փնտրել Կովկասում Ռուսական կայսրության տիրապետության ժամանակներում, երբ տարածաշրջանում բնակվող բոլոր ժողովուրդների ներկայացուցիչները ապրում էին տնտեսվարական, էթնիկական և կրոնական առումով իրարից մեկուսացված պայմաններում՝ մոնոէթնիկ բնակավայրերում, ադրբեջանական, հայկական, ռուսական, ավարական աուլներում և գյուղերում: Նրանք, փաստորեն, չեն խառնվել իրենց հարևանների հետ։ Այդ ժամանակ հասարակական, տնտեսվարական և կրոնական կյանքի նման ձևով կազմակերպումը լիովին համապատասխանում էր այդ ժամանակների մարդկանց քաղաքակրթական զարգացման մակարդակին, բայց այսօր այդ սխեմա արդեն չի գործում։ Իմ հասկացողությամբ՝ խտրարարության և ինքնամեկուսացման պայմաններում՝ գետտոյում կամավոր ապրելու ձգտումը չի համապատասխանում այսօրվա արժեքներին և հանդիսանում է հակաբնական և մարդկային քաղաքակրթության զարգացման տրամաբանությանը հակասող ինչ որ բան։ Չեմ վիճում, իմ այդ տեսակետը կարող է հակառակորդներ ունենալ, բայց իմ մոտ նողկանք է առաջացնում այն միտքը, որ ինչ որ մեկը խույս տալով ողջ աշխարհից, մահակը ձեռքին նստելով արմավենու տակ՝ ուզում է ապրել նախնադարյան մարդու պես։ Ցեղակրոն տեսության կողմնակիցները, որն արդեն երկար տարիներ է հանդիսանում է Հայաստանի պետական պաշտոնական գաղափարախոսությունը, շատ նման են այդպիսի նախնադարյան պապուսների։ Կուզենայի հուսալ, որ այսօր Հայաստանում շատ քիչ մարդիկ կգտնվեն, ովքեր անկեղծորեն ուզում են ապրել իրենց ձեռքերով ստեղծված գետտոյում։ Հետևաբար ես վստահ եմ, որ մոտ ապագայում հայերը և ադրբեջանցիները կսովորեն նորից ապրել խաղաղության և բարեկամության պայմաններում։

 —Դուք ինքներդ ինչպե՞ս եք կարծում, հայերի շրջանում արդյո՞ք շատ են Քոչարյանի այն ռասիստական հայտարարության կողմնակիցներ, թե հայերն ու ադրբեջանցիները գենետիկորեն անհամատեղելի են։

 —Ես դժվարանում եմ պատասխանել այդ հարցին, քանզի ես չունեմ հայկական սոցիումի իրական մտատրամադրվածության մասին տվյալներ։ Եթե հայ ժողովուրդը իրոք այդքան հին ու մեծ է, ինչպես նա իրեն ներկայացնում է, նա պետք է լինի քաղաքակիրթ ու մեծահոգի։ Սակայն գործնականում ես նման բան չեմ տեսնում, ինչի մասին ասում եմ բացահայտ։ Եվ հենց Քոչարյանի՝ «հայերի ու ադրբեջանցիների գենետիկորեն անհամատեղելիության մասին» հայտարարությունը ցուցադրում է հայերի առաջնորդների մենթալության քարանձավային մակարդակը։ Արդեն երկու տասնամյակ է համաշխարհային գիտության և, մասնավորապես մարդաբանության նվաճումն է հանդիսանում ակադեմիկոս Կլեսովի գապլոխմբերի մասին ուսմունքը, որը կարելի է անվանել «մարդկության գենետիկ պատմություն»։ Աշխարհում համընդհանուր ճանաչում գտած այդ ուսմունքի համաձայն՝ հայերը և ադրբեջանցիները գենետիկորեն մոտիկ են միմյանց։ Եթե հայ պատմաբանները և մարդաբանները կարդային նաև ուրիշներին, ապա այդ մասին վաղուց արդեն կասեին իրենց տգետ ղեկավարներին։ Բայց տգիտությունը, ինչպես հասկանում եմ, հանդիսանում է ցանկացած հայկական հումանիտար մտքի այցեքարտը, և այդ առումով ինձ չի զարմացնում այն փաստը, որ Հայաստանում նախապատվում են ապրել բացահայտ նացիստական ցեղակրոն տեսության պատգամներով, այլ ոչ թե ժամանակակից գիտական գիտելիքների համապատասխան։ Եթե մարդիկ ուզում են ապրել միջնադարի դավանանքների աքցաններում, այլ ոչ թե հետինդուստրիալ հասարակության գաղափարներին համապատասխան՝ դա նրանց իրավունքն է և միաժամանակ խնդիրը, և չպետք է կարծել, որ մնացած մյուս մարդիկ նույնպես պետք է այդպես վնասաբեր մտածեն։

 Ես կցանկանայի հավատալ, որ հայերի միայն մի փոքր մասն է մտածում Քոչարյանի նման, բայց ես վախենում եմ, որ հայ երիտասարդության շրջանում այդպես մտածողների տոկոսը ավելի բարձր է, քան միջին հասակի մարդկանց շարքում, քանզի ցեղակրոն նացիստական քարոզչությունը արել է իր սև գործը։

 — Ձեր սկզբունքային դիրքորոշման համար ձեզ Հայաստանում հաճախ են քննադատում։ Օգտվելով առիթից, ի՞նչ կցանկանայիք ասել Ձեր քննադատներին։

 — Ռուսները մի ասացվածք ունեն. «Իզուր հայելուն մի մեղադրի, եթե դեմքդ է ծուռ»։ Հենց այս խոսքերը կարող եմ ասել հայաստանցի իմ քննադատներին։ Նախկինում այդ բացասական հոսքը ինձ դիպչում էր, քանզի ես չէի կարող պատկերացնել, որ մարդիկ կարող են այդքան կանխակալ լինել։ Նույնիսկ 1989 թվականին, երբ հակակոմունիստական հայացքներիս համար ինձ հեռացրեցին համալսարանից, ինձ հետ ավելի նրբանկատ էին վարվում, քան այսօրվա հայկական մամուլը։ Ես հասկանում եմ, որ ամեն ինչ կախված է հասարակության կուլտուրայի ընդհանուր մակարդակից և առանձին վերցրած յուրաքանչյուր անհատից։ Եթե հայ լրագրողների աշխարհահայացքն այնպիսին է, որ նրանք աշխարհը տեսնում են մոնոտոն, սև ու սպիտակ տարբերակով, ապա դա՝ միայն նրանց խնդիրն է։ Իմ աշխարհը լի է օրվա գույներով, և ես արդեն չեմ «անհանգստանում» դրանից, թե իմ մասին ինչ է գրում Հայաստանի մամուլը, քանզի դրանից ինձ համար ոչ տաք է ոչ էլ ցուրտ։ Բայց, եթե հայ լրագրողներից որևէ մեկը չվախենա ինձանից հարցազրույց վերցնել, ես հաճույքով կպատասխանեմ նրա բոլոր հարցերին։ Շփվելու համար իմ կողմից միակ պայմանը՝ ագրեսիայի ու գռեհիկության բացակայություն է։ Իմ կարծիքով սա չափազանց ծայրահեղ պայման չե։

Բահրուզ Ջեբրաիլ
Armenia.Az