08 Մայիսի 2021 - 14:26

Armenia.Az-ը ընթերցողների ուշադրությանն է ներկայացնում՝ «28 տարվա բաժանումից հետո մենք Շուշայում ենք» հեղինակային հոդվածը։

Մայիսի 8-ը այն ամսաթիվն է, որը հանդիսանում է Շուշայի 28 տարվա կարոտի խորհրդանիշը։ Քանզի հատկապես այդ օրը՝ 1992 թվականին ադրբեջանական ազգային մշակույթի պսակը՝ Շուշան օկապացվել էր։ Շուշան ապրել է 28 տարվա մեկուսացումը, և այդ ողջ ժամանակում ադրբեջանական ժողովուրդը տառապել ու կարոտել է։ Ամեն տարի մայիսի 8-ին սրտում վերքերը սկսում էին արյունահոսել, պատճառելով անտանելի ցավ։ Սակայն ադրբեջանական ժողովրդի հույսը երբեք չի մարել, հատկապես այդ պատճառով նա կարողացավ ապրել 28- տարվա անջատումը։ Շուշան այժմ ազատ է, բոլոր վերքերը ապաքինվել են։

Ադրբեջանի նախագահ, Գերագույն գլխավոր հրամանատար Իլհամ Ալիևի՝ «Հարազատ Շուշա, դու ազատ ես, հարազատ Շուշա մենք վերադարձանք։ Հարազատ Շուշա Մենք կվերականգնենք քեզ» խոսքերը վերջ տվեցին մեր քաղաքի տանջանքներին։ Մայիսի ութը արդեն չի թվում այդքան տխրալի ամսաթիվ, մեր քաղաքը արդեն չի նշի Շուշա քաղաքի օկուպացիայի օրը՝ այսուհետև 28 տարվա կարոտը փոխարինվել է կյանքի, լիակատար երջանկության։ Ճիշտ այնպես, երբ սև ամսաթիվ մայիսի 8-ը փոխարինվել է պայծառ նոյեմբերի 8-ով։

Շուշան միշտ եղել է Ադրբեջանի պատմական, մշակութային և հասարակական-քաղաքական կյանքի կարևոր կենտրոններից մեկը։ 1977 թվականին համազգային առաջնորդ Հեյդար Ալիևի նախաձեռնությամբ՝ Շուշայի հին մասը պատմա-ճարտարապետական արգելանոց հայտարարելու մասին որոշում էր ընդունվել։ Այդ որոշման արդյուքում կարևոր քայլեր էին ձեռնարկվել քաղաքի հուշարձանների պահպանման և մշակույթի ու արվեստի ականավոր գործիչների հիշատակի հավերժացման ուղղությամբ։

Կյանքը՝ դաժան խոշտանգումներով ուղեկցվող կալանքում

Ադրբեջանի դեմ սանձահարված ռազմական ագրեսիայի հետևանքով Հայաստանը 1992 թվականի մայիսի 8-ին օկուպացրեց Շուշան և օկուպացիայի ժամանակահատվածում այդ քաղաքում՝ մեր ժողովրդի պատմական և մշակույթային ժառանգության ոչնչացման քաղաքականություն է անցկացրել։

Սակայն վճռական պայքարում պատմական արդարությունը հաղթանակեց՝ 2020 թվականի նոյեմբերի 8-ին ադրբեջանական բանակի կողմից Շուշան ազատագրվեց։ Այսպիսով Ադրբեջանի և Ղարաբաղի մարգալիտը՝ Շուշան փրկվեց դաժան խոշտանգումնհրով ուղեկցվող բազմամյա գերությունից և մեկուսացումից։ Ազատագրման առաջին օրվանից սկսվեցին՝ քաղաքին, նրա պատմամշակույթային ժառանգությանը, բնությանը հասցված վնասի գնահատման, վերականգնման աշխատանքներ անցկացվել։ Ներկա ժամանակ անցկացվում են Շուշային նախկին կերպարը վերադարձնելու, այն աշխարհի ամենագեղեցիկ քաղաքներից մեկը դարձելու ուղղությամբ աշխատանքները։ Վերականգնողական աշխատանքների կազմակերպման մեջ ճկունություն և արդյունավետություն կազմակերպելու համար՝ Շուշայում մեծ ուշադրություն է հատկացվել պետական կառավարմանը։ Այդ կապակցությամբ ազատագրված տարածքներում Ադրբեջանի Հանրապետության նախագահի հատուկ ներկայացուցչի պաշտոնում առաջին նշանակումը կատարվել է հատկապես Շուշայի շրջանում։ Քանզի ադրբեջանական ժողովրդի համար այդ քաղաքի պատմամշակութային նշանակությունը և բացառիկ բարոյական արժեքը անհրաժեշտ է դարձնում հատուկ մոտեցումը։ Այդ կապակցությամբ Շուշայում պետական կառավարման և իրավական կարգավորման հետագա կատարելագործումը կծառայի ոչ միայն քաղաքում պատմամշակութային ժառանգության վերականգնմանը և պահպանմանը, այլ նաև պայմաններ կստեղծի կայուն զարգացման համար։

Չնայած մայիսի 8-ը կորցրել է իր բարոյահոգեբանական նշանակությունը...

Այս ամենի հաշվառմամբ, Ադրբեջանի նախագահ Իլահմ Ալիևը՝ Շուշա քաղաքը Ադրբեջանի մշակութային մայրաքաղաք հայտարարելու մասին կարգադրություն է ստորագրել։ Այսպիսով, Շուշան անկախության ժամանակաշրջան է թևակոխել, որպես երկրի մշակութային մայրաքաղաք, և կասկած չկա, որ մոտակա տարիներին այն կդառնա ողջ աշխարհի մշակութային կենտրոններից մեկը։ Դրա համար առկա է մեծ ներուժ և ուժեղ կամք...

Դրա հետ մեկտեղ, մեր ժողովուրդը երբեք չի մոռանա իր նախնիների հողերի օկուպացիայի պատմությունը։ Հետևաբար մայիսի 8 ամսաթիվը նույնիսկ կորցնելով իր բարոյահոգեբանական նշանակությունը՝ միևնույն է կպահպանի իր տեղը պատմության մեջ: Եկեք համառոտ հիշենք այդ ոչ վաղուցվա պատմությունը։

Բոլոր պատմական փաստերը խոսում են այն մասին, որ Շուշան դարձել է դավաճանության զոհ

Մինչ օկուպացիան, 1992 թվական մաիսի սկզբին Շուշայի բնակչության բարոյական ոգին եղել է բարձր մակարդակի վրա՝ ոչ ոք նույնիսկ չի մտածել լքել քաղաքը։ Հայկական ագրեսիայի ժամանակ գլխավոր խնդիրը եղել է զենքի անբավարարությունը։ Անհավասար մարտերում քաղաքը պաշտպանել են միայն կամավոր գումարտակները։ Սակայն բանակում կազմալուծումը, որը ծագել էր այդ ժամանակվա պաշտպանության նախարար Ռահիմ Գազիևի անտեղյակության պատճառով, ով իրականում եղել է մաթեմատիկայի ուսուցիչ և չուներ ռազմական ոլորտի վերաբերյալ գիտելիքներ, ոչ մի փորձ, ինչպես նաև երկրում ներքին քաոսը՝ ծայրահեղ դժվարացրել էին Շուշայի պաշտպանությունը։ Հայերը անձամբ են խոստովանում, որ քաղաքի օկուպացիայի ժամանակ օգտագործվել են շուրջ 100 զրահամեքենա և տանկ, արտասահմանից բերված 11 հազար վարձկաններ։

Շուշայի օկուպացման ժամանակ քաղաքում ապրել է մոտ 25 հազար մարդ։ Քաղաքի պաշտպանության ժամանակ 195 խաղաղ բնակիչ զոհվել է, 165-ը՝ վիրավորվել։ Հետագայում հայերի կողմից գերված և Շուշայի բանտում պահված 114 ադրբեջանցիները դաժանորեն սպանվել են, քաղաքի 58 բնակիչները անհետ կորել են։ Քաղաքի բնակիչները դադարել են վստահել իշխանություններին։ Դրա պատճառ է դարձել, ինչպես Շուշայում, այնպես էլ Խոջալիում տեղի ունեցած ցեղասպանությունը։ Սակայն այն բնակիչները, ովքեր չեն ցանկացել լքել Շուշան՝ բռնի արտաքսվել են քաղաքից։ Այսպիսով, Շուշան, որը որպես անառիկ ամրոց դարերով կանխում էր թշնամու հարձակումը՝ գերի ըհկավ հայերին, իսկ Ռահիմ Գազիևի ղեկավարությամբ Ադրբեջանի Պաշտպանության նախարարությունում այդ ժամանակ հայտարարել են, որ Շուշայի վրա հարձակման մասին լուրը սուտ է։ Այդպես այդ հինավուրձ քաղաքը դարձավ դավաճանության զոհ։

ԱԱՃ-Մուսավաթ տանդեմի կեղտոտ նկատառումները

Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը, հունվարի 27-ին՝ Այդըն Քերիմովին Շուշայի շրջանում նախագահի հատուկ ներկայացուցչի պաշտոնում նշանակելու կապակցությամբ ընդունելու ժամանակ, այդ հարցը նորից է շոշափել։ Պետության ղեկավարը նշել է, որ 1992 թվականի մայիսի 8-ին Շուշայի կորուստի մեղավորները հանդիսանում է ԱԱՃ-Մուսավաթ տանդեմը։

«Այդ ժամանակ Ադրբեջանում պայքար էր գնում իշխանության համար: ԱԱՃ-Մուսավաթ տանդեմը ձգտում էր իշխանության, դրա համար էլ այդ սադրանքը իրագործեց՝ այդ ժամանակվա իշխանությունը տապալելու համար։ Այդ ժամանակ Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարն էր ԱԱՃ-Մուսավաթ տանդեմի ստորաքարշ հետևորդը։ Նա առաջինը ծախեց Շուշան։ Իսկ հետո ասաց, որ մեղավոր չէ։ Ինչպես թե մեղավոր չէ, դավաճան, մատնիչ։ Նա ասել է, որ եթե Շուշան հանձնվի, ապա ինքը իր կկրակի ճակատին։ Մինչև հիմա նա իր դավաճան ճակատին չի արձակել այդ փամփուշտը։ ԱԱՃ-Մուսավաթ տանդեմը հասավ իր նկատառումներին։ Շուշայի, իսկ մի քանի օր անց, Լաչինի շրջանի օկուպացիայի հետևանքով այդ ժամանակվա իշխանությունը տապալվեց, և ռազմական հեղաշրջման արդյունքում իշխանության եկավ ԱԱՃ-Մուսավաթը։ Դրանից հետո նրանք մոռացան Շուշայի մասին, փաստորեն այն նվիրեցին հայերին, իսկ այնուհետև կատարեցին ևս մեկ դավաճանություն՝ 1993 թվականի ապրիլին թշնամուն հանձնեցին Քելբաջարը։ Այնտեղ թողեցին միայն անմեղ, անզեն մարդկանց, չկարողացան նրանց փրկել և պահպանել։ Ի՞նչ արեցին դրանից հետո, դասալքություն, փախան։ Գերագույն գլախվոր հրամանատարը դասալիք է, պետական քարտուղարը դասալիք է, խորհրդարանի նախագահը դասալիք է, մյուս դասալիքները նույնպես փախան ու թաքնվեցին, մեկը Քելեքիում, մյուսները՝ արտասահմանում։ Եթե պատերազմի ժամանակ Գերագույն գլխավոր հրամանատարը փախչում է, ապա դա դասալքություն է, ուրիշ անուն չկա։ Բոլորը պետք է իմանան դա և չմոռանան»։

Պետության ղեկավարի այս խոսքերից հետո, արդեն Շուշայի օկուպացիայի վերաբերյալ մութ պահեր չեն մնում։ Հետևաբար մերժողովուրդը չպետք է մոռանա իր պատմությունը և չպետք է ապագա սերունդներին թույլ տա դա անել։ Ինչպես ասել է թուրք փիլիսոփա Աբու Թուրխանը՝ պատմությունը կրկնվում է երկու դեպքում. երբ դրանից դաս են քաղում, կրկնվում են պայծառ պահերը, երբ չկան՝ մութ էջեր։

ARMENIA.AZ