08 Փետրվարի 2019 - 13:40

Մեր խորհրդային մանկության ժամանակ, և հայերի, և ադրբեջանցիների մոտ հայտնի էր «Խաղաղություն աշխարհին» կարգախոսը։ Եվ Երևանում, և Բաքվում դիտում էին «Դե, սպասիր»-ը, հրաժեշտ էին տալիս թռչող օլիմպիական արջուկին, միմյանց մոտ էին մեկնում խավիարի ու կոնյակի համար, բարեկամություն էին անում, ընտանիքներ էին ստեղծում, իսկական կովկասյան հյուրընկալությամբ ընդունում էին հյուրերին, երգում էին «Թող միշտ լինի երկինքը, թող միշտ լինի արևը, թող միշտ լինի մայրիկը, թող միշտ լինեմ ես»…

Այդ ժամանակները վաղուց են անցել, և երկու հարևան ժողովուրդները արդեն երեք տասնամյակ թշնամություն են անում։ Նրանք, ովքեր այդ իրադարձությունն սկսվելու ժամանակ 20 տարեկան էին, արդեն 50 տարեկան են, իսկ այդ ժամանակ ծնված երեխաերըն արդեն 30 տարեկան տղամարդիկ են, ովքեր ունեն իրենց երեխաները։ Կարծես թե անդունդը բաժանել է մեր ժողովուրդներին, և հայտնի չէ, թե մեզ կհաջողվի արդյո՞ք այն հաղթահարել։ Վերջերս ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահները հայտարարել են այն մասին, որ Հայաստանը և Ադրբեջանը պետք է ժողովուրդներին նախապատրաստեն խաղաղության։ Այդ հայտարարությունը ցույց է տալիս, որ համանախագահները լույս են տեսնում հնացած հակամարտության լուծման թունելի վերջում։ Սակայն լավ առաջարկություններ անելը մի բան է, իսկ մարդիկ պատրաստ են արդյո՞ք խաղաղության և ի՞նչն է խանգարում դրան։ Միամտություն կլիներ կարծել, որ մատի մի հարվածով, կամ կախարդական փայտիկի շարժումով կմոռացվեն բոլոր դառնություններն ու թշնամությունները, և մենք կսկսենք ապրել ինչպես առաջ։ Ոչ, ադրբեջանցիների ու հայերի հաշտության գործընթացը կլինի երկար, և բնական է՝ բավականին դժվար։ Բայց որքան մենք շուտ սկսենք, այնքան լավ կլինի, չէ որ արդեն աճել է 30 տարի հայերին ու ադրբեջանցիներին չտեսած մի ամբողջ սերունդ։ Սպսե՞նք ևս մեկ սերունդի, ովքեր հարևաններին ևս 50 տարի չեն տեսնի։ Թե՞ այնուամենայնիվ սկսենք գործել, քանի դեռ կենդանի են նրանք, ովքեր հիշում են մեր ժողովուրդների բարեկամությունը։

Հաշտվելու համար, երևի առաջին հերթին պետք է ինքդ քեզ խոստովանես, թե ի՞նչն է խանգարում մեզ դա անել, այդ որ վիրավորանքները չենք կարողանում ներել մենք։ Սկսենք ըստ հերթականության՝ ադրբեջանցիները բացարձակ արդար ասում են այն մասին, որ նրանց հողերը օկուպացվել են։ Եվ այստեղ խոսքը գնում է ոչ միայն Լեռնային Ղարաբաղի, որը ողջ աշխարհը, բացի հայերից՝ համարում է ադրբեջանական, այլև նրան հարակից յոթ շրջանների՝ Աղդամի, Ֆիզուլիի, Լաչինի, Քելբեջարի, Գուբադլիի, Զանգելանի և Ջեբրաիլի մասին։ Առավել ևս՝ մեր ժողովրդի հիշում է Զանգեզուրի մասին, Իրավանի նականգի, Իրավանի մզկիթների մասին, և այն մասին, որ ընդամենը 100 տարի առաջ մեր երկրի սահմանները ծավալվում էին մինչև Թուրքիա (այլ ոչ միայն Նախչըվանում), իսկ հայերին Ղարաբաղ են վերաբնակեցրել Պարսկաստանից։ Այդ հողերը նույնպես խլվել են, և խլվել են բռնությամբ, այն բանից հետո, երբ Գարեգին Նժդեհի, Անդրանիկի և նրանց նմանների ջոկատները բառացիորեն կոտորել են Զանգեզուրի և Ղարաբաղի մահմեդական բնակչությանը։ Կարելի է նաև հիշել հայ դաշնակների կողմից՝ Բաքվում, Գուբայում և Ադրբեջանի մյուս մասերում կատարված ադրբեջանցիների ցեղասպանությունը… Եվ Հայաստանից ադրբեջանցիների բռնի տեղահանումները Ստալինի օրոք, պատերազմից հետո, և էլ ավելի մեծ մասշտաբներով դրա դաժան կրկնությունը ХХ դարի 80-ական թվականներին, երբ բոլոր ադրբեջանցիները վտարվեցին Հայաստանից։ Եվ Խոջալիում ադրբեջանական բնակչության ցեղասպանությունը, որով հպարտացել է Սերժ Սարգսյանը՝ ասելով, որ դրանով նա վախեցրել է ադրբեջանցիներին, և ղարաբաղյան պատերազմում հազարավոր զոհվածներին… Շատ բան կարելի է հիշել, շատ բան։

Հայերը ունեն իրեց դառնությունները։ Առաջին հերթին, գլխավոր տոտեմը՝ այսպես կոչված 1915 թվականի ցեղասպանությունն է։ Ես հարգում եմ մեր հայ ընթերցողների զգացմունքը, բայց գրում եմ հասկապես այսպես կոչված, որովհետև նույնիսկ Եվրոպական դատարանը 2015 թվականին հանգել է այն եզրակացության, որ հայերի ցեղասպանության ժխտումը թույատրելի է հանդիսանում խոսքի ազատության շրջանակներում։ Միևնույն ժամանակ ես կցանկանայի, որ հարուրամյա վաղեմության այդ հարցով զբաղվեն պատմաբանները, իսկ հայերը ապրեն ներկայով։ Չէ որ ցեղասպանության հարցը արդեն մի դար է վնասում է հարևան Թուրքիայի հետ Հայաստանի հարաբերություններին։ Թե՞ հայ մայրերը այնպես են ընտելացել երեխաներին վախեցնել թուրքերով, որ արդեն չեն ուզում հրաժարվել դրանից։ Ինչպես նաև հայերի դառնությունների թվում է այն, որ Հայաստանը «ծովից ծով չէ», որ ադրբեջանցիները հայերի կոտորած են կազմակերպել Սումգայիթում և Բաքվում, որ չեն ուզում Ղարաբաղը հանձնել նրանց …

Ինչպես տեսնում ենք, երկու ժողովուրդները փոխադարձ դժգոհությունները՝ մի վագոն և մի փոքր սայլակ են։ Դրանցից որոշ մասը՝ արդեն մեծ մասով պատմաբաններին վերաբերող հարց է։ Մնացածները մանրազննին քննարկման կարիք ունեն։ Եվ այդ ժամանակ մենք կտեսնենք, որ Սումգայիթում այդ նույն հայկական ջարդերը մյուսների թվում հրահրել է նաև խառնակիչ… հայազգի, հանցագործ Էդուարդ Գրիգորյանը։ Որ դաշնակ ազգայնամոլները, ինչպես նաև Գարեգին ՆԺդեհի գաղափարի, հայկական ազգայնանոլական գաղափարախոսության՝ ցեխակրոնության հետնորդները դիտավորյալ կերպով ադրբեջանցիներից ու թուրքերից ստեղծում են թշնամու կերպար, որպեսզի զավթել իշխանությունը և վախեցնել շարքային հայերին։

Առավել ևս՝ այժմ, երբ մենք կարող ենք վերլուծել արտասահմանյան մամուլը, արդեն կասկածելի են դառնում շատ տվյալները այն մասին, որ ղարաբաղյան հակամարտությունը և դրա հրահրողները, դաշնակ ազգայնամոլները ֆինանսական սնուցումներ են ստացել Արևմուտքի երկրներից։ Եվ որ այդ նույն փաստը եղել է այն գլխավորներից մեկը, որով ԱՄՆ-ի և Եվրոպայի երկրները քայքայել են ԽՍՀՄ-ը, ատելություն և թշնամություն են սերմանել, բաժանել են ժողովուրդներին։ Իսկ այժմ աշխարհի ուժեղագույները, ովքեր չախկալների նման ուրախանում են հայ և ադրբեջանցի ժողովուրդների թշնամությամբ, ուրախանում են հակամարտությամբ, չեն թողնում, որ մարվի նրա կրակը, որպեսզի տարածաշրջանում իրագործեն իրենց շահերը։ Նրանց համար ղարաբաղյան հակամարտությունը գործիք է, որի օգնությամբ նրաք փորձում են ճնշում գործադրել Հայաստանի և Ադրբեջանի վրա։ Եվ չնայած այդ փորձերը այնքան ավելի ապարդյուն են դառնում, որքան ավելի ուժեղանում է Ադրբեջանը, իսկ Հայաստանում ընդհակառակը՝ դեռևս ուժեղ են այն ազգայնամոլների դիրքերը, ովքեր ոչ մի փոխզիջում, ոչ մի զիջում, ադրբեջանցիների հետ ոչ մի բանակցություններ չեն հանդուրժում։

Սակայն եթե հայացք գցենք համաշխարհային պատմությանը, մենք չենք տեսնի ժողովուրդներ, որոնք ընդմիշտ պատերազմում ու թշնամություն են անում։ Յուրաքանչյուր պատերազմից հետո վաղ թե ուշ, գալիս է խաղաղություն։ Տեսեք՝ ֆրանսիացիների ու անգլիացիների մոտ եղել է հարուրամյա և շատ այլ պատերազմներ, գերմանացիները և ֆրանսիացիները 1870 թվականից երեք անգամ պատերազմել են, ընդ որում երկու անգամ սարսափելի կորուստներով՝ համաշխարհային պատերազմում։ Ֆրանսիան պատերազմել է Ալժիրի, Իտալիան՝ Ավստրիայի, Ռուսաստանը՝ Գերմանիայի հետ, Թուրքիան՝ Հունաստանի, ԱՄՆ-ը՝ Ճապոնիայի հետ այ այլն։ Եվ հետո ի՞նչ։ Անցնում են տարիներ, և նույնիսկ նախկին թշնամիները սկսում են խաղաղ ապրել։ Այդ նույն նացիստական Գերմանիան ամեն ինչ ոչնչացրեց Ռուսաստանի եվրոպական մասում, փաստորեն իրագործել է ռուսների ցեղասպանություն, բայց այժմ ողջ Ռուսաստանը երթևեկում են Մերսեդեսներով, Օպելներով, Աուդիներով և ԲՄՎ-ներով, օգտվում են գերմանական տեխնոլոգիաներից ու ապրանքներից, իսկ գերմանացիները օգտվում են ռուսական գազից։ Պատերազմի ժամանակ դա անհնար էր պատկերացնել, իսկ այժմ դա սովորական բան է։ Նույն բանը կարելի է ասել ճապոնացիների ու ամերիկացիների հարաբերությունների և ընդհանրապես բոլորի մասին։ Ժամանակը ապաքինում է, երբ ժողվուրդների մոտ բավականեցնում է իմաստությունը՝ գիտակցել, որ չի կարելի ապրել միայն անցյալով:

Armenia.Az-ի շատ ընթերցողները կիսում են այդ գաղափարը։ Նամակները և սոցիալական ցանցերում մեկնաբանությունները, որոնք մեզ գրում են մեր հայ ընթերցողները՝ հաստատում են դա։ Եվ չնայած շատերն են նամակներում խնդրում չհիշատակել իրենց, վախենալով ազգայնամոլների կշտամբանքներից՝ ինձ ուրախացնում է արդեն այն, որ Հայաստանում այդ մարդիկ կան, և նրանք շատ են։ Եվ նրանք դավաճաններ չեն, ինչպես նրանց համարում են դաշնակները, այլ իրենց Հայաստանը անկեղծ սիրող ու նրա զարգացումը ցանկացող մարդիկ, ովքեր նայում են ապագային այլ ոչ ոչ թե անցյալին։

Ես բոլոր անկեղծ հայերին ցանկանում եմ ասել, որ նրանք մտածեն այն մասին, որ Ադրբեջանի հետ խաղաղությունից նրանք միայն կշահեն։ Կշահեն նոր նախագծերով, ներդրումներով, ավտոմոբիլային և երկաթուղային ճանապարհներով, նավթային ու գազային խողովակաշարերով, տարածաշրջանային նախագծերին մասնակցությամբ, նոր աշխատատեղերով։ Մեզնից ոչ մեկը չի կարող իր երկիրը վերցնել և նրա հետ միասին գնալ, օրինակ Մադագասկար։ Դա հարկավոր էլ չէ, անհրաժեշտ է ապրել հարևանների հետ միասին։ Մեր ճակատագիրն է՝ Կովկասում ըդմիշտ լինել հարևաններ։ Հայաստանում առողջ դատողությամբ մարդիկ վաղուց հասկանում են, որ այդ հակամարտությունը միայն վնասում է, նրանում ոչ մի լավ բան չկա։ Ինձ թվում է, որ որքան շատ մարդիկ մոռանան հին դառնությունները և առաջ նայեն, մենք ավելի շուտ ընդհանուր լեզու կգտնենք, փոխշահավետ փոխզիջումներ կգտնենք բարդ, բայց ոչ անհուսալի իրավիճակի լուծման մեջ։ Ադրբեջանը և Հայաստանը կարող են իրար հետ խաղաղ ապրել, և մեր երկրների ժողովուրդները նույնպես, չէ որ մենք ԽՍՀՄ-ի ժամանակ ապրել ենք բարեկամաբար, չհիշելով անցյալը։ Այնպես որ, հարկավոր է ուղղակի նայել ապագային, մտածել ապագայի մասին, իր ետևից չքաշելով անցյալի կշռաքարերը։

Թամիլլա Սենջափլի

ARMENIA.AZ