16 Հունվարի 2020 - 16:35

Սումգայիթյան իրադարձությունների մասին գրվել են շատ նյութեր, իրադարձությունների ականատեսների տարբեր հիշողություններ, այլ կերպ ասած, այդ հարցում գրականության պակասություն չկա։ Սակայն, այնուամենայնիվ, այդ գործում հիմնական նյութեր են հանդիսանում Գլխավոր դատախազության օպերատիվ խմբի եզրակացությունը, որը ձևավորվել է այդ ժամանակ, և հետաքննությունը անցկացվել է ԽՍՀՄ Գլխավոր դատախազության հատուկ կարևոր գործերով ավագ քննիչ՝ Վլադիմիր Կալինիչենկոյի գլխավորությամբ։

Այդ մասին ասել է «Հարավային Կովկաս» քաղաքագետների ակումբի ղեկավար Իլգար Վելիզադեն, տեղեկացնում է Armenia.Az-ը։

Քաղաքագետը նշում է, որ Կալինիչենկոն իր հիշողություններում հենվելով հետաքննության արդյունքների վրա՝ բազմիցս հիշեցրել է այն մասին, որ այդ ջարդերի իսկական պատվիրատուների բացահայտումը գործնականում անհնար էր, քանզի եղել է գաղտնի կարգադրություն՝ գործերը ձևակերպել այնպիսի բնույթով, որպեսզի չհաջողվի բացահայտել անկարգությունների իսկական մեղավորներին.

«Հաճախ ստիպված ես լինում գործ ունենալ նման ձևակերպումների հետ, երբ ուսումնասիրում ես Սումգայիթի իրադարձությունները։ Այդ հրահանգը, անշուշ կարող էր ընդունվել ամենավերևից։ Որոշ տեղեկությունների համաձայն, այդ իրադարձությունների իսկական հրահրողներին ու մանակիցներին չհրապարակելու համար, ներգրավվել էին այդ ժամանակվա իրավապահ մարմինների որոշ ղեկավարներ։ Սակայն նույնիսկ այն դեպքում, երբ հետաքննությունը ենթարկվել է կոշտ գրաքննության՝ հաջողվել է հայտնաբերել Էդուարդ Գրիգորյանի գլխավորությամբ անկարգությունների հրահրողներին, ինչը անմիջապես բացառում է նախնական վարկածը, որը փորձում էին սերմանել մարդկանց գիտակցության մեջ, որ իբր այդ իրադարձությունները ադրբեջանցիների կողմից հրահրվել էին՝ ազգամիջյան ատելության և հայերի նկատմամբ թշնամական վերաբերմունքի հողի վրա։

Ցավոք, չնայած նրան, որ կարճ ժամանակում քննչական խմբի աշխատակիցները բացահայտեցին Սումգայիթի ջարդերում հայ ազգայնամոլների անմիջական մասնակցությունը, ովքեր ղեկավարել էին այդ գործընթացները՝ տվյալ փաստը երկար ժամանակ չէր հրապարակվում։ Այնպիսի տպավորությոուն է ստեղծվում, որ իսկական հրահրողները շահագրգռված էին նրանում, որպեսզի այդ իրադարձություններին տալ ազգային հակամարտության ձև»։

Քաղաքագետի խոսքով, հարցն այն մասին, թե ինչու էին ընտրել հատկապես Սումգայիթը, մինչև այժմ գտնվում է հասարակության և այդ պրոբլեմատիկան հետազոտողների ուշադրության կենտրոնում։

«Անձամբ ինձ մոտ ստեղծվում է այնպիսի տպավորություն, որ Սումգայիթը ընտրվել էր ոչ թե պատահական, այլ ավելի շուտ կանխամտածված։ Ձգտել են հարվածել ցավոտ, ամենազգայուն տեղին։ Բանը նրանում է, որ Սումգայիթը ի սկզբանե դիրքավորվել է, որպես այնպիսի քաղաք, որը կարելի է համարել Ադրբեջանի ԽՍՀ-ի հպարտություն։ Այդ ժամանակաշրջանում Սումգայիթը եղել է առաջատար քաղաք։ Այնտեղ տեղակայվել էին ԽՍՀՄ-ի քիմիական և նավթաքիմիական արդյունաբերության դրոշակակիրներ հանդիսացող շատ ձեռնարկություններ։ Եվ Սումգայիթի նվաճումները արտացոլում էին խորհրդային Ադրբեջանի տարեգրությունը։ Հրահրելով Սումգայիթի իրադարձությունները, դրանց կազմակերպիչները փորձել են մեկ կրակոցով սպանել երկու նապաստակ։ Մի կողմից Սումգայիթում սերմանել ազգամիջյան ատելություն, քանզի այնտեղ ապրում էին հաերյ, ռուսներ և բազմաթիվ այլ ազգերի ներկայացուցիչներ։ Որովհետև իր ժամանակին Սումգայիթը եղել է համամիութենական շինհրապարակ և այնտեղ էին հավաքվում ողջ Խորհրդային Միությունից մարդիկ, որոնցից շատերը հետագայում մնացել էին այնտեղ։ Նրանք, ովքեր բորբոքեցին հակամարտությունը, ստեղծեցին Սումգայիթի ջարդերը՝ փորձել են դա Կրեմլին ներկայացնել, որպես այսպես կոչված խնդիրներ, որոնք իբր կուտակվել են խորհրդային իշխանության տարիներին և որի հետևանքով, իբր թե բռնկվել է լարվածության օջախը։

Բնական է, դա շատ վատ է ազդել ընդհանուր առմամբ ադրբեջանական հասարակության վրա։ Ես հիշում եմ, որ հայ հասարակության ներկայացուցիչները, ովքեր կոմպակտ կերպով ապրում էին Բաքվում և Ադրբեջանի մյուս մարզերում, նույնպես բացասականորեն էին վերաբերվում հանրապետությունում ազգամիջյան ատելություն հրահրելու փորձերին։ Քանզի նրանք, ովքեր դա հրահրել էին՝ այնպիսներր, ինչպես Գրիգորյանը, փաստորեն հարվածի տակ են դրել ադրբեջանցիների հետ համատեղ ապրող իրենց հայերին»։

Փորձագետը համարում է, որ դատելով ըստ գործողությունների բնույթից՝ Սումգայիթի իրադարձությունները ավելի շուտ պլանավորվել էին նախօրոք.

«Քանզի անցկացվել էին նկարահանումներ, կազմակերպված էին ընտրվել այդ ջարդերի վայրերը՝ երևում էր, որ հրահրողները նախօրոք պատրաստվել էին դրան։ Նրանց հաջողվել էր չեզոքացնել այդ ժամանակվա իրավապահ մարմինների գործունեությունը։

1988 թվականին Ադրբեջանում գործում էին ՆԳՆ-ի, ՊԱԿ (ԿԳԲ)-ի, դատախազությունների խորհրդային ինստիտուտներ։ Դրանք լուրջ կառույցներ էին, որոնք վերահսկում էին ողջ երկրում օպերատիվ իրավիճակը և այն, որ իրադարձությունները տեղի ունեցան նրանց թողտվությամբ՝ շատ հարցեր են առաջացնում։ Ակնհայտ է, որ Սումգայիթի իրադարձությունները մանրամասնորեն պլանավորվել էին, խնամքով քողարկվել էին։ Դրանց կազմակերպիչները ստույգ գիտեին, թե որ դեպքերում կարող են միջամտել իրավապահ մարմինները, որպեսզի թույլ չտալ անկարգությունների ծավալվելուն։ Այսինքն կազմակերպիչները գիտեին իրավապահ մարմինների գործունեության սկզբունքը, հետևաբար նրանց հաջողվել է խուսափել իրավապահների կազմակերպված հակազդեցությունից։

Ի դեպ, հետաքննության նյութերում, ինչպես նաև մյուս աղբյուրներում, մասնավորապես Ասլան Իսմաիլովի կողմից գրված գրքում նշվում է, որ Ադրբեջանի իրավապահ մարմինների աշխատակիցները ակտիվորեն համագործակցել են հետաքննության հետ։ Այս ամենը խոսում է այն մասին, որ ադրբեջանական կողմը շահագրգռված է եղել օբյեկտիվ հետաքննության մեջ։ Հետաքննության նյութերը թույլ են տալիս ենթադրել, որ այդ գործում առկա է վառ կերպով արտահայտվող հայկական հետքը, որոնք գնում են ամենավերևը՝ Մոսկվա։ Մոսկվայում որոշակի լուրջ քաղաքական շրջանակները հովանավորել են հայ սադրիչներին։ Եվ անձամբ Կլինիչենկոն բազմիցս ասել է այն մասին, որ շատ հաճախ մեղավորներին և կասկածյալներին անհայտ պատճառներով ազատում էին։ Վերցնենք հենց նույն Գրիգորյանին, ով այսօր ազատ թրև է գալիս Ռուսաստանում, քանի որ նրա նկատմամբ գործը դադարեցվել է։ Չնայած նման իրադարձությունները չունեն վաղեմության ժամկետ։

ARMENIA.AZ